Nieuwe media en democratisering: hoe democratisch is de Catalaanse 'democratische tsunami'?

Chili, Bolivia, Ecuador, Libanon, Irak, Haïti, Hongkong, Spanje, Frankrijk, Nederland en ook ons eigen land… Het lijstje landen waar de afgelopen maanden grootschaalse protesten uitbraken, is ondertussen niet meer op twee handen te tellen. Een opvallende gemeenschappelijke factor: de protesten kwamen er meestal na de invoering van een nieuwe maatregel.

• Een hogere prijs voor metrokaartjes in Chili

• Bezuinigingen van het Internationaal Muntfonds in Ecuador

• Een belasting op bellen via internet in Libanon

• Een uitleveringswet in Hongkong

• De verhoging van de brandstofprijzen in Frankrijk

• …

Het waren de spreekwoordelijke druppels die de al even spreekwoordelijke emmers in die landen deden overlopen. Nog een boeiende gelijkenis: de rol die nieuwe technologieën en sociale media speelden, en in de meeste gevallen nog steeds spelen, bij het massaal bijeenbrengen van burgers voor protest.

Het is op die laatste vaststelling dat ik in deze blog dieper inga. Want in hoeverre kunnen nieuwe media politieke veranderingen en meer democratie teweegbrengen? Een case die daarbij vaak aangehaald wordt, is de Arabische Lente. Tijdens die golf van opstanden maakten burgers massaal gebruik van sociale media en nieuwe technologieën in de strijd tegen machtshiërarchieën, onderdrukking... Maar de landen die ik hierboven noem, staan, in tegenstelling tot de landen die betrokken waren bij de Arabische lente, niet bekend als autoritaire, ondemocratische landen. Dat blijkt ook uit hun score op de Democratie-index van The Economist van 2018:

Tabel: score en bijhorende categorie per land volgens de Democratie-index 2018 van The Economist

Ter vergelijking: landen zoals Libië, Jemen, Egypte, allemaal betrokken bij de Arabische Lente, scoren stuk voor stuk onder 4 en vallen daardoor onder de categorie ‘autoritair regime’. De protesten gaan in de landen uit de tabel hierboven eerder uit van burgers die teleurgesteld zijn in bepaalde aspecten van de (onvolledige) democratie waarin ze leven. Om die frustraties te uiten, wenden ze onder andere sociale media en nieuwe technologieën aan. Ze benutten zo ook ten volle hun sociaal kapitaal en de publieke sfeer, twee begrippen die niet kunnen ontbreken in de discussie over digitale democratisering.

• Sociaal kapitaal verwijst naar sociale netwerken die steunen op gedeelde waarden en normen en leiden tot wederzijds vertrouwen, begrip, nabijheid… bij de individuen in dat netwerk (Putnam, 2000). Doordat mensen in een sociaal netwerk elkaar vertrouwen en bereid zijn om zich in te zetten en samen te werken, verhoogt de creatie van sociaal kapitaal via civiele participatie ook ‘the development, consolidation, and continuation of democracy’ (Anderson, 2010, p.1).

• De publieke sfeer is dan weer de ruimte waar vrije burgers kunnen samenkomen voor gesprek en discussie over zaken van publiek belang (Habermas, 1989). Binnen die ruimtes voor communicatie kunnen ze ook deelnemen aan democratische processen (Hague & Loader, 1999).

Door de digitalisering werden zowel het sociaal kapitaal als de publieke sfeer uitgebreid. Zo brengen sociale media, de naam zegt het zelf, meer mensen sneller en makkelijker samen, een toename van het sociaal kapitaal dus. Tegelijk biedt het internet burgers een (nieuw) platform voor discussie, waardoor een bredere publieke sfeer ontstond. Al wijzen skeptici zoals de neo-ludietten ook wel op de mogelijke druk die digitalisering op het sociaal kapitaal en de publieke sfeer zet, waardoor het net democratische processen kan verstoren. Denk aan online haat, fake news, privacy-issues...

Met die nuances in het achterhoofd kijk ik in wat volgt in meer detail naar de onafhankelijkheidsprotesten in Catalonië. Welke rol spelen nieuwe media daarbij en vooral: kunnen ze er een politieke omwenteling veroorzaken?

Case Catalonië: context

Op 14 oktober 2019 braken massale protesten uit in Barcelona nadat het Spaanse Hooggerechtshof negen boegbeelden van de Catalaanse separatistische beweging zware celstraffen oplegde. De veroordeelden stonden allemaal terecht omwille van hun betrokkenheid bij het referendum over de onafhankelijkheid van Catalonië in oktober 2017. De Spaanse regering had dat referendum destijds verboden en ongrondwettelijk verklaard. Toch liet de Catalaanse regering het referendum doorgaan. Uiteindelijk kwamen in totaal 43% van de stemgerechtigden opdagen, 90% daarvan stemden voor de onafhankelijkheid.

Oriol Junqueras, viceminister-president van Catalonië in 2017, kreeg de zwaarste straf: dertien jaar cel. Vier gewezen ministers, de voormalige woordvoerder van de regio en de voormalige voorzitter van het Catalaanse parlement kregen 12 tot 11,5 jaar. De twee leiders van de separatistische organisaties ANC en Omnium kregen elk negen jaar. Carles Puigdemont, de Catlaanse minister-president in 2017, werd niet veroordeeld. Hij verblijft momenteel in België, op vlucht voor het Spaanse gerecht.

De Catalaanse onafhankelijkheidsstrijd is gebed in een lange geschiedenis van onderdrukking (Wouters & Verhelst 2018). De uitspraak van het Spaanse hooggerechtshof voedde de onlusten meteen opnieuw. Er brak massaal protest uit, dat overdag meestaal vreedzaam was, maar naar de avond toe gewelddadiger werd.

Tsunami Democràtic

Een nieuwe, belangrijke actor in de context van de Catalaanse onafhankelijkheidsprotesten is de groep Tsunami Democràtic. Via sociale media riep de ‘democratische tsunami’ na de veroordeling van de separatistische leiders meteen op tot (vreedzaam) protest. Later die dag volgde ook een oproep om de luchthaven van Barcelona te bezetten. Duizenden betogers zakten daarop af naar Barcelona El-Prat.

De bezette luchthaven van Barcelona op 14 oktober 2019. Foto: Xavier mas Craviotto (Twitter)

Tsunami Democràtic zet sterk in op sociale media en nieuwe technologieën. De organisatie is zeer actief op Twitter en Instagram, waar ze respectievelijk (op moment van schrijven) ruim 222.000 en 190.000 volgers heeft. Ze is ook actief op de berichtenapp Telegram, de ‘veiligere’ variant van WhatsApp waarmee berichten versleuteld verstuurd worden. Op dat platform heeft de organisatie 400.000 volgers. Via sociale media-posts, vaak met de hashtag #LaForçaDeLaGent, roept de organisatie op tot vreedzaam protest, verspreidt het communiqués, betoogt het steun aan betogers én spoort het aan om de Tsunami Democràtic-app te downloaden.

Die app is zo ontwikkeld dat hij alleen toegankelijk is via een QR-code, te verkrijgen bij iemand die al lid is. Het lijkt een digitale toepassing van sociaal kapitaal: leden moeten gebruikmaken van hun sociaal netwerk en vertrouwde omgeving om toegang tot de app te verkrijgen. Verder moeten gebruikers weinig persoonlijke gegevens opgeven, behalve dan hun beschikbaarheden en mobiele middelen (auto, scooter, fiets…) voor acties van burgerlijke ongehoorzaamheid. De app registreert ook locatie van de gebruiker, weliswaar niet-exact. Op basis van die info krijgt elke gebruiker een volstrekt persoonlijke versie van de app te zien, gebaseerd op zijn/haar beschikbaarheden en locatie. Wanneer iemand wil deelnemen aan een actie kan die dat vooraf bevestigen via de app en eenmaal aanwezig ook inchecken.

Protestanten wisselen QR-codes uit om toegang te krijgen tot de applicatie van Tsunami Democràtic. Foto: Albert Garcia (El Pais)

Zowel de sociale media-posts als de applicatie van Tsunami Democràtic komen professioneel over, maar het is niet bekend aan welk(e) meesterbrein(en) dat kan toegeschreven worden. Op 15 oktober verklaarde Spaanse minister van Binnenlandse Zaken Fernando Grande-Marlaska nochtans dat spoedig duidelijk zou zijn wie er achter Tsunami Democràtic zit. Niettemin blijft de organisatie tot nu in anonimiteit gehuld.

Ook de leden zelf weten niet hoe de hiërarchie in elkaar steekt. Al zijn er wel vermoedens. Zo schreef de Spaanse krant El Pais dat het platform er zou gekomen zijn na een ontmoeting in het Zwitserse Genève van de Catalaanse separatistische politici en leiders begin september. Het baseerde zich daarvoor op politiebronnen. Een bijkomende aanwijzing daarvoor zou zijn dat de eerste post van Tsunami Democràtic dateert van 2 september 2019. Daarna leidde de groep weliswaar een sluimerend bestaan, tot ze na de veroordeling van de separatistische leiders enorm aan momentum won.

Rol van nieuwe media

Precies om dat momentum te vergaren, werden nieuwe media slim ingezet. Maar zal het daardoor uiteindelijk tot een politieke omwenteling komen? En is die 'tsunami' dan echt 'democratisch'?

Achter elk sterk offline-protest staat een sterke online-strategie

De protesten mogen dan wel ‘offline’ plaatsvinden, de sterke digitale aanpak van de beweging biedt haar zeker voordelen.

Wendbaar en moeilijk te infiltreren

Enerzijds weet Tsunami Democràtic via sociale media grote groepen te mobiliseren, anderzijds kan ze die via de applicatie ook organiseren. Het maakt het protest wendbaarder: er kunnen real-time oproepen, updates, waarschuwingen… verspreid worden. Dat de app alleen toegankelijk is met een QR-code van een ander lid, maakt het voor de autoriteiten bovendien veel moeilijker om erin te infiltreren. En zelfs als het hen lukt, is de info die ze eruit halen slechts beperkt bruikbaar: wat de gebruiker te zien krijgt, is afhankelijk van zijn/haar eigen beschikbaarheden en locatie.

Die sterktes zijn ook de gerechtelijke autoriteiten niet ontgaan. Op 18 oktober gaf een Spaanse rechter de Guardia Civil het bevel om de online-communicatie van het platform af te sluiten omdat het zou aanzetten tot terrorisme. Skeptici van digitale democratisering grijpen zulke beslissingen graag aan om aan te tonen dat netactivisme makkelijk te stoppen is: bestuurders hoeven enkel de stekker uit het internet te trekken. Optimisten zien die reactie net als een signaal dat politieke leiders nieuwe media wel degelijk meer vrezen dan dat ze er zelf voordeel kunnen uithalen (Chander, 2012).

Meer nog: 'de stekker uit het internet trekken' is nog zo simpel niet. Uiteindelijk kon de Guardia Civil alleen de toegang naar de website vanuit Spanje afsluiten. De sociale media en app bleven actief. “Dear Spanish Government, trying to build a barrier on the Internet in the 21st century is like putting a door to the sea”, liet Tsunami Democràtic daarop op Twitter weten.

Inspiratie opdoen van elkaar

Niet alleen maakt de organisatie zelf optimaal gebruik van sociale media, het kon zo ook inspiratie opdoen bij andere 'technologische stadsguerilla's' zoals Hongkong. Ook daar hadden in augustus protestanten de luchthaven bezet. Net daardoor beschreven sommigen de bezetting van de luchthaven in Barcelona ook als ‘een Hongkong doen’.

Ook de 'Tsunami Democràtic' sluit mooi aan bij Be Like Water, het motto van de protesten in Hongkong naar een quote van Bruce Lee. Bij een foto van de bezette luchthaven gebruikte Tsunami Democràtic zelf ook de hashtag #BeLikeWaterMyFriend.

Toch verwijst de groep ook bij meerdere gelegenheden naar 'offline' inspirerende voorbeelden: de burgerlijke ongehoorzaamheid van Mahatma Gandhi, Martin Luther King, de Sufragettes...

Geen leider, geen aanval, arrestatie of veroordeling

Dat de organisatie anoniem en zonder leider blijft, heeft ook een aantal voordelen: een leider kan niet aangevallen, gearresteerd of berecht worden. Tegelijk is er zo ook geen reden voor leden om af te haken omdat ze het niet eens zijn met de leider(s). Dat zou misschien wel het geval zijn, moesten dat inderdaad bekende politici zijn zoals gesuggereerd wordt.

Maar...

Toch zijn er ook een aantal problemen te definiëren op vlak van werking en structuur van de beweging.

Groot is niet gelijk aan hecht

Een grote groep is immers niet per se een hechte, gelijkgezinde groep. Overdag waren de Catalaanse protesten in de week na de veroordeling dan misschien wel vreedzaam, iets waar Tsunami Democràtic keer op keer op hamert, vaak draaiden ze naar de avond toe en ’s nachts uit op geweld. Op die momenten grepen amokmakers en radicale kernen immers hun kans. Dan mag je online nog zo vaak oproepen tot geweldloos verzet, wat er 'offline' gebeurt, is moeilijk te voorspellen.

Het is bovendien net door die amokmakers dat de beweging aan sympathie verliest. Waar veel burgers de protesten wel begrijpen en steunen, veroordelen die niettemin het geweld. Ofwel: nieuwe media bieden een organisatie als Tsunami Democràtic dan wel de kans om grote groepen te mobiliseren, het blijft belangrijk om ze eveneens onder controle te kunnen houden en geweld in te perken. Enkel zo kan de steun van eigen leden en het bredere publiek behouden worden.

Spain, sit down and talk met...?

Wie bepaalt bovendien hoe zulke problemen aangepakt worden als er geen leider is? Dat is niet duidelijk bij Tsunami Democràtic. Toch lijkt het de organisatie voorlopig niet te ontbreken aan strategie. De posts en bijhorende acties zijn doordacht opgebouwd en passen in een groter verhaal. Er zijn ook duidelijke eisen: 'Spain, sit down and talk’ bijvoorbeeld.

Voorlopig lijken echter noch Spaans premier Sancèz, noch Catalaans minister-president Torra tot overleg te willen overgaan. Met wie kan de Spaanse regering dan wel 'praten'? In elk geval niet met de leiders van Tsunami Democràtic, want die zijn niet bekend.

Kan een organisatie die haar eigen structuur niet bekendmaakt, ook niet aan haar leden, bovendien wel als democratisch beschouwd worden? Transparantie is voor velen een inherent element van democratie (Hollyer, Rosendorff & Vreeland, 2011).

Wat met de anti-separatisten?

Verder moet, zoals steeds in de Catalaanse kwestie, in het achterhoofd gehouden worden dat sommige Catalanen geen voorstander van onafhankelijkheid zijn. Ja, er stemde een overtuigende meerderheid voor de onafhankelijkheid tijdens het referendum, maar tegelijk ging ook 53% van de Catalaanse bevolking niet stemmen. Er wordt vanuit gegaan dat dat veel tegenstanders van de onafhankelijkheidsbeweging waren, want anti-separatistische partijen hadden hun aanhangers opgeroepen om niet aan het referendum deel te nemen. Was het referendum dan wel representatief? En de onafhankelijkheidsverklaring die erop volgde democratisch? Merk ook op dat de Catalaanse minister-president vanaf het begin zijn steun verleende aan Tsunami Democràtic. Doet hij vanuit zijn functie dan eigenlijk niet dat deel van de Catalaanse bevolking die geen onafhankelijkheid wil tekort?

Duidelijk signaal, nu nog democratische uitkomst

De protesten geven in elk geval een duidelijk signaal dat er overleg moet komen zodat een oplossing voor de huidige ontevredenheid kan gezocht worden. Dat sociale media en nieuwe technologieën die protesten mogelijk maakten én versterkten, bewijst in mijn ogen zeker de kracht ervan in de context van democratisering en politieke omwentelingen. Natuurlijk moet er bij het zoeken naar een uitkomst wel steeds rekening gehouden worden met alle betrokken partijen, niet alleen de digitaal sterke protestanten.

Referenties:

• 24H. (2019, 15 oktober). Grande-Marlaska ha afirmado en @Desayunos_tve que "se está investigando quién está detrás de Tsunami Democràtic" ‪http://rtve.es/n/1980652/ [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/24h_tve/status/1184003160450437120

• Anderson, L. E. (2010). Social capital in developing democracies: Nicaragua and Argentina compared. Cambridge: Cambridge University Press.

• Chander, A. (2012). Jasmine revolutions. Cornell Law Review, 97(6), 1505-1532.

• Domínguez, I. (2019, 15 oktober). “¡Vamos a hacer un Hong Kong!” El Pais. Geraadpleegd via https://elpais.com/politica/2019/10/14/actualidad/1571045907_337578.html

• Govern. Generalitat. (2017, 2 oktober). Resultats del Referèndum de ‪#1OCT‪ [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/govern/status/914623892710395905‪

• Guardia Civil. (2019, 18 oktober). La Autoridad Judicial ha ordenado a las operadoras que dejen de dar servicio a los dominios en los que se asienta la Plataforma #Tsunamidemocratic tras ser identificados por la @guardiacivil, ya que podrían favorecer la comisión de delitos. [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/guardiacivil/status/1185201502694137858

• Habermas, J. (1989). The structural transformation of the Public Sphere: an Inquiry into a Category of Bourgeois Society. Cambridge: Polity Press.

• Hague, B.N., & Loader, B.D. (1999). Digital democracy: discourse and decision making in the information age. London: Routledge.

• Hollyer, J., Rosendorff, B., & Vreeland, J. (2011). Democracy and Transparency. The Journal of Politics, 73(4), 1191-1205.

• Ortega Dolz, P., & Noguer, M. (2019, 16 oktober). La policía cree que Tsunami Democràtic nació en una cumbre con Torra en Ginebra. El Pais. Geraadpleegd via https://elpais.com/politica/2019/10/15/actualidad/1571125830_325209.html

• Pérez, J. F. (2019, 19 oktober). Spanish judge orders closure of Tsunami Democràtic websites. El Pais. Geraadpleegd via https://elpais.com/elpais/2019/10/19/inenglish/1571484159_002176.html

• Putnam, R. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community. New York, NY: Simon & Schuster.

• [Terry Lee McBride]. (2013, 14 augustus). Bruce Lee Be As Water My Friend. Geraadpleegd via https://www.youtube.com/watch?v=cJMwBwFj5nQ

• The Economist Intelligence Unit’s Democracy Index. (z.d.). Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://infographics.economist.com/2019/DemocracyIndex/

• Tsunami Democràtic. (2019, 2 september). Comença la nova onada i n'ets protagonista. Canviem l'estat de les coses. Tu ets el tsunami! [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/tsunami_dem/status/1168429822407823360

• Tsunami Democràtic. (2019, 14 oktober). Ha arribat l'hora de fer sentir la nostra veu al món! Objectiu: aturar l'activitat de l'Aeroport de Barcelona. Ens ho intentaran impedir i només amb ‪#LaForçaDeLaGent ho aconseguirem! [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/tsunami_dem/status/1183700174218153984

• Tsunami Democràtic. (2019, 15 oktober). [Design met instructies om Tsunami Democràtic-applicatie te downloaden.][Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/tsunami_dem/status/1183700174218153984

• Tsunami Democràtic. (2019, 30 oktober). 1. Have they shut down the app? NO. They are spreading this, but it's not true. They have only been able to hinder the access from Spain to our website. Dear Spanish Government, trying to build a barrier on the Internet in the 21st century is like putting a door to the sea. [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/tsunami_dem/status/1189633092463534082

• Van de Weghe, T. (2019, 16 oktober). Hoe het protest in Catalonië de mosterd haalt in Hongkong. VRT NWS. Geraadpleegd via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/16/hoe-het-protest-in-catalonie-de-mosterd-haalt-in-hongkong/

• Wouters, J., & Verhelst, A. (2018). Over Catalonië, onafhankelijkheidsreferenda, zelfbeschikking en de Europese Unie. Recht in Beweging (pp. 161-182). Leuven: Gompel&Svacina.

• Xavier mas Craviotto (2019, 14 oktober). Vosaltres sou a dalt, nosaltres som arreu. #SpainIsAFascistState ‪#Tsunamidemocratic‪ [Tweet]. Geraadpleegd op 9 november 2019, via https://twitter.com/xmascraviotto/status/1183802666343948290